یکی از صبح‌‌های سرد نوامبر است. اشرف اسلام بیش از سه هزار کیلومتر با آب‌‌وهوای دل‌‌انگیز خانه و کاشانه‌‌‌اش در بنگلادش فاصله دارد؛ ولی به‌نظر می‌‌رسد این سرمای استخوان‌‌سوز دربرابر فرصت‌‌هایی علمی بزرگی که در پکن در انتظارش است، کوچک‌ترین اهمیتی ندارد.

اسلام هم‌‌اکنون در مقطع دکتری درزمینه‌‌ی روش‌های حذف مواد آلی از فاضلاب فعالیت می‌‌کند؛ معضلی که در بنگلادش، معضلی حاد به‌حساب می‌‌آید. او می‌گوید:

امکانات خوبی در کشورمان داریم؛ اما امکاناتی که در اینجا وجود دارد، اصلا شباهتی به آن‌‌ چیزی ندارد که پیش‌‌تر با آن کار کرده‌‌ام.

تت آنگ پیهو نیز دانشجوی دکتری از میانمار است که از کمک‌هزینه‌‌ی چین برای تحصیل در پکن بهره می‌‌برد. او روی توسعه‌‌ی روش‌‌هایی برای استفاده از باکتری در فرایند استخراج مس از سنگ‌‌های معدنی با عیار پایین کار می‌کند. اگر پروژه‌‌ی او موفقیت‌آمیز باشد، می‌تواند به افزایش دوره‌‌ی بهره‌‌برداری معادن مس در میانمار کمک شایانی کند؛ معادنی که برخی از آن‌ها را شرکتی چینی اداره می‌کند. او با غرور می‌گوید: «به‌همین‌دلیل است که اینجا هستم».

پیهو و اسلام تنها دو تن از ۱,۳۰۰ دانش‌آموخته از ده‌ها کشور مختلف هستند که برای حل مشکلات علمی پیش‌‌ رو در وطن خود، چهار سال از زندگی‌شان را صرف انجام تحقیقات در پکن کردند. آکادمی علوم چین (CAS) با همکاری آکادمی جهانی علوم (TWAS) در تریست ایتالیا، هرساله کمک‌‌هزینه‌‌ای تحصیلی برای ۲۰۰ جایگاه آکادمیک را به‌‌عهده می‌‌گیرد. این، برنامه‌‌ی تأمین کمک‌‌هزینه‌‌ی تحصیلی معمولی نیست. هریک از این ۲۰۰ جایگاه، بخش کوچکی از پروژه‌‌ی «راه ابریشم جدید» (BRI) یا ابتکار کمربند و جاده هستند که درواقع بزرگ‌ترین برنامه‌‌ی تسهیلات و سرمایه‌گذاری‌ در جهان محسوب می‌‌شود؛ برنامه‌‌ای که در آن، دولت چین قراردادهای کمک‌های مالی را با ۱۲۶ کشور جهان منعقد می‌کند.

در سراسر جهان، دولت چین به‌‌همراه شرکت‌ها و شرکای تجاری محلی این کشور در‌حال‌ساخت بزرگ‌راه‌‌ها، طراحی خطوط راه‌‌آهن پرسرعت، ذخایر استخراج سوخت فسیلی، نیروگاه‌‌های برق، نصب هزاران دوربین نظارتی و بهره‌‌برداری از بنادر و دریایی و هوایی (با هدف ایجاد ارتباطات گسترده‌‌تر) هستند. این‌‌ها همگی بخشی از سرمایه‌گذاری گسترده‌‌ی دولت چین با هدایت رئیس‌‌جمهور این کشور، شی جین‌‌پینگ، برای تشکیل شبکه‌‌ی تجارت جهانی است که هم مواداولیه‌‌ی موردنیاز چین را تأمین ‌می‌کند و هم بازاری برای محصولات این کشور فراهم خواهد کرد.

اینفوگرافی ایجاد ارتباط. هدف اصلی برنامه‌‌ی راه ابریشم جدید چین هنوز مبهم است؛ چراکه این کشور هرگز فهرستی از پروژه‌های جاری خود را منتشر نکرده است. بانک جهانی پایگاهی اطلاعاتی از سرمایه‌‌گذاری چین در احداث خطوط جاده‌‌ای و راه‌‌آهن در میان کشورهای شرق آسیا و اروپا تهیه کرده است. بسیاری از این پروژه‌ها با نقاط کانونی تنوع زیستی در سطح بین‌المللی تلاقی دارند.

گویا شی جین‌پینگ و دیگر رهبران چینی جایگاه علم را به‌‌منزله‌‌ی عنصری مرکزی در ساخت پل‌‌های ارتباطی با کشورهای دیگر درک کرده‌‌اند. بای چونلی، رئیس آکادمی علوم چین، نیز در سال گذشته در بولتن آکادمی علوم چین بر این موضوع صحه گذاشت:

علم و فناوری و نوآوری نیروی محرک اصلی برای توسعه‌‌ی راه ابریشم جدید است.

در ۶ ماه گذشته، ژورنال علمی نیچر (Nature) تلاش کرده به بسیاری از کشورهای شرکت‌کننده در پروژه‌‌ی راه ابریشم جدید نگاهی نزدیک بیندازد. در برخی از مقالات که در هفته‌‌های آینده در زومیت نیز منتشر خواهند شد، شهرهای واقع در این کمربند (از پکن گرفته تا اسلام‌آباد، کلمبو، نایروبی و لیما) دقیق‌تر بررسی شده‌اند تا به‌‌واقع، درکی بهتری از این واقعیت داشته باشیم که چین چگونه قرار است جهان علم را متحول کند. دانشگاه‌های چین به‌همراه شبکه‌ای گسترده از مؤسسات آکادمی علوم چین، در سراسر جهان به جذب نیرو مشغول هستند. آن‌ها مشغول ارائه کمک‌های علمی و امضای توافقنامه‌‌‌های همکاری در مقیاسی بسیار وسیع هستند که پیش‌‌ازاین، حتی در طول دوران جنگ سرد و حین توسعه‌‌ی همکاری‌‌های علمی میان کشورهای متحد با آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی سابق نیز دیده نشده بود. در ۱۹آوریل، بای چونلی اعلام کرد آکادمی علوم چین بیش از ۱.۸ میلیارد یوآن (تقریبا ۲۶۸ میلیون دلار) در پروژه‌های علوم و فناوری، به‌‌عنوان بخشی از راه ابریشم جدید، سرمایه‌گذاری کرده است.

در سریلانکا، چین روی سرمایه‌‌گذاری مشترکی برای تأمین آب آشامیدنی سالم و نیز حمایت از تحقیقات روی بحران بیماری‌های کلیوی در جمعیت روستایی این کشور تمرکز کرده است. در پاکستان، این کشور حامی طیف وسیعی از مراکز تحقیقاتی است که مشغول مطالعه روی موضوعاتی نظیر کشت برنج تا هوش مصنوعی و مهندسی راه‌آهن هستند. پارک علمی چین‌بلژیک در قلب اتحادیه‌‌ی اروپا، به خانه‌سازی برای شرکت‌هایی مشغول است که می‌کوشند کسب‌‌و‌‌کار خود را درزمینه‌‌ی دستگاه‌های پزشکی، انرژی خورشیدی و دیگر فناوری‌ها گسترش دهند. در آمریکای‌جنوبی، چین با شیلی و آرژانتین در مراکز نجوم همکاری و هم‌‌اکنون به برخی از بهترین رصدخانه‌های دنیا دسترسی پیدا کرده است. درمجموع، بخش علمی راه ابریشم جدید شامل ده‌ها هزار نفر از پژوهشگران و دانشجویان و نیز صدها دانشگاه است. امروزه، کمتر کشور در‌حال‌توسعه‌‌ای را در جهان می‌‌توان یافت که ردپایی از توسعه‌‌طلبی‌‌های علمی چین در آن به‌چشم نخورد.

این واقعیت به‌‌منزله‌ی چرخشی آشکار در شیوه‌‌ی جهانی تأمین مالی پروژه‌‌های علمی در کشورهای با درآمد پایین و متوسط است؛ حوزه‌ای که در آن چین به‌‌عنوان رقیبی قدرتمند دربرابر ایالات‌ متحده‌ی آمریکا ژاپن و کشورهای ثروتمند اروپایی در‌حال‌عرض‌اندام است. این ظهور و قدرت‌‌گیری تازه‌‌ی چین در عرصه‌‌ی ابرقدرت‌‌های توسعه‌‌ی علمی جهان دیدگاه متفاوتی درباره‌ی دیگر کشورهای پیشرو علم به‌ارمغان خواهد آورد.

یک کارگر روزمزد در لائوس. چین مشغول حمایت از ساخت سد در جنوب‌شرق آسیا، از جمله نیروگاهی برق‌آبی در لائوس است.

ترزا فالون، مدیر مرکز مطالعات اروپا و آسیا و روسیه در بروکسل می‌گوید سرمایه‌گذاری راه ابریشم جدید در گام اول به‌طورمسلم به‌‌معنای بازی بردبرد خواهد بود که موجب توسعه‌‌ی پروژه‌‌های این طرح خواهد شد. هر سرمایه‌گذاری کلانی نه‌تنها موجب تأمین منافع کشور میزبان خواهد شد؛ بلکه منافع چین را نیز تأمین خواهد کرد؛ چینی که امیدوار است هم ازنظر علمی و هم ازنظر اقتصادی از این سرمایه‌گذاری‌ها بهره‌مند شود. لی یین، معاون مدیر بخش همکاری بین‌‌المللی آکادمی علوم چین در پکن می‌گوید:

تفاوت دیگر این است که چین خود را شریک مناسب‌تری برای کشورهای فقیرتر می‌بیند؛ چراکه هنوز به‌یاد دارد فقیربودن چگونه است.

رویکرد چین در راه‌اندازی راه ابریشم جدید باعث شده طرفداران زیادی در کشورهایی به‌‌دست آورد که در آن‌‌ها سرمایه‌گذاری شده است. در میان این افراد، می‌‌توان به مایتریپالا سیریسنا، رئیس‌جمهور سریلانکا و عمران‌خان، نخست‌وزیر پاکستان اشاره کرد. عمران‌خان در سخنرانی‌اش پس از پیروزی انتخاباتی در سال گذشته، گفت مایل است یاد بگیرد چین چگونه از کشوری فقیر به ابرقدرتی نوظهور تبدیل شده است.

با‌این‌حال، دیدگاه دیگری نیز درباره‌ی این خیزش علمی چین وجود دارد. این دیدگاه می‌‌گوید کشورهایی با درآمد پایین و متوسط در حال حرکتی آرام به دامان دولتی اقتدارگرا با گرایش‌های استعماری نو هستند و در آن، هر چیز دیگری ازجمله قراردادهای فناوری و همکاری‌‌های تحقیقاتی بخشی از این استراتژی به‌شمار خواهد آمد. در این روایت، ملت‌های درگیر زیر میلیاردها دلار بدهی به چین کمر خم خواهند کرد و کنترل کامل منابع مهم و باارزش خود، از خوانش جریان‌‌های اقیانوسی گرفته تا نمونه‌های بیولوژیکی و سیستم‌های مخابراتی نسل آینده را از دست خواهند داد. نگرانی دیگر از آسیب‌‌هایی زیست‌محیطی‌‌ است که انجام پروژه‌‌های راه ابریشم جدید چین نظیر احداث جاده‌‌ها و مسیر‌‌های ارتباطی در کوهستان‌های شمالی پاکستان و ساخت سد روی رودهای سراسر جنوب‌شرقی آسیا و آمریکای‌جنوبی به‌‌بار خواهد آورد.

از دیدگاه علمی، هدف کلی پروژه‌‌ی راه ابریشم جدید روشن است: احیای جایگاه چین به‌‌عنوان یکی از تمدن‌های بزرگ جهان. این هدف شامل تمامی اقداماتی خواهد بود که چین را به‌‌عنوان قدرت علمی در چشم سایر ملل به‌‌نمایش بگذارد. باوجوداین، کریستوفر کالن، مورخ علوم چین در مؤسسه‌‌ی نیدهام کمبریج انگلستان می‌گوید خیلی زود است بگوییم این معاملات چین با دیگر کشورها چگونه پیش خواهد رفت.

مسیرهای بی‌‌شمار

بیش از دوهزار سال، جاده‌ی ابریشم شرق دور را به اروپا متصل می‌‌کرد. رهبران چین نیز از اوایل دهه‌‌ی ۲۰۰۰، تمایل خود را برای احیای این مسیر تجاری باستانی ابراز کرده‌اند؛ اما وقتی شی جین‌پینگ در سال ۲۰۱۳ به‌سِمَت ریاست‌جمهوری چین منصوب شد، این هدف به‌‌صورت جدی در اولویت قرار گرفت. وی در رویداد افتتاحیه‌‌ای در اندونزی و قزاقستان، آغاز برنامه‌‌ی راه ابریشم جدید را با ذکر ضرب‌‌المثلی کهن، چنین اعلام کرد: «دریا بزرگ است، چون همه‌ی رودخانه‌ها را در خود می‌پذیرد».

باوجوداین، این دریا گویا حتی بزرگ‌تر از برنامه‌‌هایی بوده که جین‌پینگ در ابتدا از آن سخن می‌‌گفت. در ۶ سال گذشته، پروژه‌‌ی راه ابریشم جدید به‌‌صورت شبکه‌‌ای جهانی مرکب از اقیانوس‌‌ها و مسیرهای زمینی شکل گرفت که چین در نقطه‌‌ی کانونی آن قرار گرفته است. پیش‌‌بینی دامنه‌‌ی رشد آتی راه ابریشم جدید محال است؛ زیرا دولت چین هرگز فهرستی از تمام پروژه‌های در حال راه‌اندازی یا برنامه‌ریزی را منتشر نکرده است. بااین‌حال برآورده‌های انجام‌شده درباره‌ی آن، محدوده‌‌ی وسیعی از یک تا هشت‌تریلیون دلار را پوشش می‌دهد.

اینفوگرافی رشد شبکه. ابتکار کمربند و جاده در مقیاس‌‌های متنوعی در‌حال‌کار است. بیش از ۱۲۰ کشور قراردادهایی با چین منعقد کرده‌‌اند و ۳۷ مؤسسه‌‌ی دانشگاهی به اتحاد سازمان‌های بین‌المللی در راه ابریشم جدید پیوسته‌‌اند. ۱۶ کشور در اروپای مرکزی و شرقی به چین ملحق شده‌اند تا با ایجاد سازمان ۱۶+۱، به‌‌طوررسمی همکاری میان چین و کشورهای اروپای مرکزی و شرقی را شکل دهند.

به‌‌عنوان بخشی از این ائتلاف عظیم، چین در‌حال‌خلق مفهومی با نام «جاده‌‌ی ابریشم دریایی قرن بیست‌‌ویکم» است؛ یعنی حلقه‌‌ی اقیانوسی عظیمی که صنعت ترابری این کشور را به کشورهای مجاور با هریک از اقیانوس‌های جهان (شامل آفریقا و آمریکای‌جنوبی) پیوند می‌‌دهد. درکنار آن، مفهوم دیگری با نام «جاده‌ی ابریشم کمربند اقتصادی» نیز وجود دارد که شبکه‌‌ای پیچیده‌ای متشکل از ۶ راه زمینی است که چین را ازطریق خطوط راه‌‌آهن و جاده‌ها و مسیرهای دریایی به برخی از شهرهای بزرگ آسیا و اروپا متصل می‌کند.

اولین نشانه‌های راه ابریشم جدید علمی زمانی پدیدار شدند که شی جین‌پینگ در سپتامبر۲۰۱۳، از آسیای‌میانه دیدن می‌کرد. سال بعد، آکادمی علوم چین سرمایه‌گذاری مالی تلسکوپی یک متری را در مؤسسه‌‌ی اخترشناسی الغ‌بیگ ازبکستان به‌‌عهده گرفت. این سرمایه‌‌گذاری راه را برای مؤسسه‌‌ی اخترشناسی ازبکستان هموار ساخت تا با همکاری مرکز اخترشناسی شین‌‌جیانگ چین، آسمان شمالی را رصد کنند. شُهرت اهگامبردیوف، مدیر این رصدخانه، به بولتن آکادمی علوم چین اعلام کرد ازبکستان تجربه‌ای در ساخت تلسکوپ نداشت؛ بنابراین مهم‌ترین بخش فناوری را مهندسان چین انجام دادند. این، آغازی برای طرح‌‌های عظیم‌‌تر آکادمی علوم چین بود.

بای چونلی توضیحات بخش علمی مرتبط‌‌با راه ابریشم جدید را ارائه کرده است. وی که به‌‌عنوان کریستالوگراف پرتوی ایکس در چین آموزش دیده، در اواسط دهه‌‌ی ۱۹۸۰، با جان بالدشویلر در مؤسسه‌‌ی فناوری کالیفرنیا در پاسادنا روی فناوری تونل‌‌زنی میکروسکوپی همکاری کرده است.

بالدشویلر به‌خاطر می‌آورد که از همان اوایل دوران فعالیت بای چونلی، واضح بود که وی قرار است خیلی پیشرفت کند. بالدشویلر همواره پیش‌‌بینی می‌کرد که بای روزی مدیر آکادمی علوم چین خواهد شد. در دیداری از پکن در سال ۱۹۹۵، بالدشویلر از اینکه بای ترتیب ملاقاتی را با جیانگ زیمین، مدیر وقت آکادمی ترتیب داده بود، شگفت‌‌زده شد و گفت: «ما سوار بر یک اتوبوس کوچک شدیم و با اسکورت چراغ‌‌های چشمک‌‌زن پلیس از میدان تیانانمن به تالار بزرگ مردم برده شدیم». او به‌یاد می‌‌آورد که دختران و پسران جوان به خط روی حاشیه‌‌ی فرش قرمزی ایستاده بودند.

در دوران مدیریت بای، بخش علمی راه ابریشم جدید با هدف سه محور موازی اجرایی شد. در چین، آکادمی علوم پنج مرکز برتر را در مؤسسات خود ایجاد کرد و این مراکز میزبان ۲۰۰ دانشجوی دکتری شدند که آکادمی هرساله آن‌‌ها را آموزش می‌داد.

همچنین در خارج از چین، ۹ مرکز تحقیقاتی و آموزشی در آفریقا، آسیای‌مرکزی، آمریکای‌جنوبی، آسیای‌جنوبی و آسیای جنوب‌‌شرقی دایر شد که اغلب با سرمایه‌گذاری مشترک کشورهای میزبان خود تأسیس شدند. به‌‌عنوان مثال، آزمایشگاه مشترک چین و برزیل در سائوژوزه دوس‌‌کمپوس مشغول نظارت فضایی بر تغییرات آب‌‌و‌‌هوایی و نیز توسعه‌‌ی مدل‌های پیش‌بینی آب‌‌و‌‌هوا هستند. در بانکوک، مرکز همکاری نوآوری آکادمی به دانشگاه‌ها و شرکت‌های فناوری تایلند کمک می‌کند با همتایان چینی خود کار کنند و در‌عین‌حال، پایگاهی برای حضور چین در منطقه فراهم کند. درکنار این‌‌ها، صدها همکاری فردی بین آکادمی و دانشگاه‌ها در چین و جاهای دیگر دنیا وجود دارد.

رویکرد سوم نیز همان چیزی است که آکادمی علوم چین از آن به‌‌عنوان «کمربند و جاده‌‌ی دیجیتال» یاد می‌‌کند؛ پلتفرمی که به کشورهای مشارکت‌‌کننده اجازه می‌‌دهد بستری برای به‌‌اشتراک‌‌گذاری داده‌ها به‌‌عنوان بخشی از پروژه‌های مشترک خود با یکدیگر و چین دراختیار داشته باشند. این داده‌ها شامل تصاویر ماهواره‌ای و نیز داده‌های کمّی درباره‌ی خطرهای طبیعی و منابع آبی و سایت‌های میراث فرهنگی می‌شوند.

صفحات یادبود رهبران چین در پکن. تصویر شی جین‌پینگ در وسط دیده می‌شود.

آکادمی علوم چین برای یکپارچه‌‌کردن این فعالیت‌‌ها با یکدیگر، کمیته‌ای عالی از سازمان‌های تحقیقاتی علمی را در سال ۲۰۱۶ ایجاد کرد. این شبکه که با نام اختصاری ANSO شناخته می‌‌شود، مخفف «ائتلاف سازمان‌های علمی بین‌المللی در ناحیه‌ی کمربند و جاده» است. ۳۷ عضو این کمیته از آکادمی علوم روسیه گرفته تا دانشگاه شیلی در سراسر جهان گسترده شده‌‌اند. سازمان آموزشی و علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد در پاریس نیز یکی از اعضای بنیان‌‌گذار این سازمان به‌‌شمار می‌‌آید. ANSO به‌‌عنوان بخشی از فعالیت‌هایش قصد دارد حمایت و سازمان‌دهی تحقیقات در کشورهای عضو پروژه‌‌ی راه ابریشم جدید را شامل بهبود امنیت غذایی و مبارزه با کمبود آب برعهده بگیرد.

نقاط دردسرساز

همان‌‌طورکه پروژه‌های زیرساخت انجام می‌شوند و چین فعالیت‌های علمی خود را در خارج از کشور افزایش می‌دهد، نگرانی‌هایی درباره‌ی نحوه‌‌ی انجام این امور به‌وجود آمده است.

بسیاری از انتقادها را کشورهایی کرده‌اند که در‌حال‌حاضر، در پروژه‌‌ی راه ابریشم جدید مشارکت ندارند. برای مثال، دولت هند عصبانی است که چرا درباره‌ی فعالیت‌هایی که به‌‌تعبیرشان در «حیاط خلوت» این کشور در‌حال‌انجام است، با آن‌ها مشورتی نشده است. هندی‌ها تاکنون بیش از یک‌بار به سیاست‌گذاران سریلانکا هشدار داده‌اند تا میزان همکاری‌‌های علمی خود را با چین محدود کنند.

یکی دیگر از نقاط بالقوه تنش‌‌زای دیگر این است که چین مشغول احداث زیرساخت‌‌های فناوری اطلاعات برای کمربند و جاده‌‌ی دیجیتال است. ایالات‌ متحده‌ی آمریکا و برخی کشورهای دیگر به‌‌‌ویژه درباره‌ی امضای توافقنامه‌‌‌های همکاری با غول صنعت ارتباطات چین، شرکت هواوی، به‌منظور ایجاد نسل بعدی شبکه‌‌ی ارتباطات موبایل هشدار داده‌اند. آن‌ها می‌گویند این امر به‌‌طوربالقوه فرصت‌های نظارتی و جاسوسی را دراختیار دولت چین قرار خواهد داد؛ چراکه هواوی قرار است برای کشورهای عضو راه ابریشم جدید ابزارهای نظارتی خاصی ازجمله فناوری تشخیص چهره فراهم کند. درهرحال، هواوی هرگونه امکان دسترسی برای کاربران غیرمجازی نظیر دولت چین را در تجهیزات نصب‌‌شده‌‌اش به‌‌شدت انکار می‌کند.

یکی از نگرانی‌های فعلی مهم درباره‌ی کشورهای عضو راه ابریشم جدید، اثرهای زیست‌محیطی پروژه‌های جاری است که انتظار می‌‌رود وضعیت چشم‌انداز پیش‌‌ روی چندین کشور را به‌کلی دگرگون ‌کند. گروه حفاظت از حیات‌وحش گزارش می‌دهد ارتباطات راه ابریشم جدید میان آسیا و اروپا درست از دل ۱,۷۳۹ منطقه‌‌ی مهم ازلحاظ حفظ تنوع زیستی می‌‌گذرد. در این مناطق، ۲۶۵ گونه‌‌ی درمعرض خطر زندگی می‌‌کنند که در میان آن‌‌ها، ۸۱ گونه مانند بزکوهی سایگا و ببر پنترا تیگریس و پانداهای غول‌پیکر (Ailuropoda melanoleuca) درمعرض خطر انقراض قرار دارند.

یکی از پروژه‌‌هایی که متخصصان محیط‌زیست را نگران کرده، خط راه‌‌‌آهن ۳۵۰ کیلومتری میان مجارستان و صربستان است که با هزینه‌‌ای افزون‌بر ۳.۸ میلیون دلار در دست اجرا است. این پروژه همچنین توجه مقام‌های اتحادیه‌‌ی اروپا را نیز به‌خود جلب کرده و به‌‌دلیل تصویب‌نشدن قانون، هنوز اجرایی نشده است. افزون‌براین، چین هنوز کنوانسیون اسپو (Espoo) را نیز تصویب نکرده است؛ کنوانسیونی که در مرحله‌ی اولیه، کشورهای عضو را مستلزم‌‌ به ارزیابی اثرهای زیست‌محیطی و بهداشتی پروژه‌های توسعه‌‌ای خواهد کرد.

به‌گفته‌ی پرویز هودبوی، فیزیک‌دان دانشگاه مسیحی فورمن در لاهور پاکستان، در‌حال‌حاضر تعداد بسیار اندکی از پروژه‌‌های زیرساختی راه ابریشم جدید ازلحاظ اثرهای زیست‌‌محیطی ارزیابی می‌شوند. او می‌افزاید:

کمبود واضحی درزمینه‌‌ی تحقیقات روی چهارچوب نظارتی پروژه‌ها یه‌‌چشم می‌‌خورد و این امر موجب شده درباره‌ی آنچه اتفاق می‌افتد و آنچه ممکن است رخ دهد، تنها بتوانیم به حدس و گمان متوسل شویم. ما باید درباره‌ی این پرسش‌ها تحقیق کنیم.

آبان مارکر کابراجی، رئیس اتحادیه‌‌ی بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) در بانکوک، با دیدگاه هودبوی موافق است و می‌‌گوید:

 بدون اعمال اقدامات حفاظت از محیط‌زیست، ممکن است باعث تشدید مشکلات زیست‌‌محیطی شویم و فشار بیشتری بر منابع طبیعی روبه‌‌پایان وارد آوریم و نهایتا موجب مهاجرت جوامع شویم.

بای پلات، رئیس آکادمی علوم چین، معمار بخش علمی ابتکار کمربند و جاده بوده است.

کی یه، رئیس مرکز سیاست عمومی بروکینگز‌‌سینگهوا در پکن می‌گوید یکی از موانع بر سر راه تلاش‌های زیست‌‌محیطی این است که مؤسسات چینی و راه ابریشم جدید هیچ‌‌کدام تمایلی به انجام اقدامات کُندکننده ندارند. او می‌گوید شرکت‌های چینی اغلب در محیطی کار می‌کنند که دولت محلی یا طرف قرارداد خواهان نتایج سریع هستند. انجام صحیح ارزیابی راهبردی اثرهای زیست‌‌محیطی امری زمان‌‌بر است و می‌تواند به تغییراتی در ویژگی‌های اصلی پروژه منجر شود که به‌‌معنای تأخیر در اجرای پروژه باشد. کی می‌گوید: «این گزینه‌‌ی خوبی نیست».

مشکل دیگر این است که قراردادها می‌توانند بیانگر این موضوع باشند که ارزیابی اثرهای زیست‌‌محیطی پروژه‌‌ها برعهده‌ی کشور میزبان است. باوجوداین، طرفداران محیط‌زیست می‌گویند ازآنجاکه کشورهای فقیر اغلب ظرفیت نظارت و ارزیابی محدودی برای چنین تحلیل‌‌هایی دارند، پروژه‌های ساخت‌وساز گاهی اوقات بدون بررسی دقیق پیش خواهند رفت.

نشانه‌هایی دیده می‌‌شود که می‌‌گوید گویا چین نیز رسیدگی به این نگرانی‌‌ها را آغاز کرده است. سازمان‌های تحقیقاتی حفاظت از محیط‌زیست چین مانند آکادمی دان‌‌هوانگ و دانشمندان ‌زیست‌‌محیطی نظیر ما کپینگ از مؤسسه‌‌ی گیاه‌شناسی آکادمی علوم چین در پکن، پیش‌‌تر درباره‌ی اثر‌های زیست‌محیطی این شبکه‌‌ی گسترده از مسیرهای میان‌‌قاره‌‌ای در سالیان پیش‌‌ رو هشدارهایی داده‌‌اند.

وانگ ژودانگ، مدیر آکادمی دان‌‌هوانگ می‌گوید همکاران او توانسته‌‌اند ۱۳۰ مورد از مکان‌‌های میراث فرهنگی را در امتداد مسیر اصلی جاده‌‌ی ابریشم شناسایی کنند که بخش‌‌هایی از پروژه‌‌ی راه ابریشم جدید را شامل می‌‌شود. وانگ می‌گوید:

در چین، توسعه در نزدیکی مکان‌های باستانی یا مناطق اطراف ممنوع است. کشورهای شرکت‌کننده در راه ابریشم جدید باید مانند چین، مناطق حفاظت‌شد‌‌ه‌‌ی خود را تعیین کنند. همچنین، کشورهای خارجی باید از ساخت جاده‌ها یا راه‌آهن در نزدیکی مکان‌های زلزله‌‌خیز یا مکان‌های نزدیک به میراث فرهنگی خودداری کنند.

نگرانی‌های زیست‌محیطی درباره‌ی راه ابریشم جدید توجه رهبران ارشد چین را نیز به‌خود جلب کرده است. اتحادیه‌‌ی بین‌المللی حفاظت از طبیعت چین مکلف به انجام مطالعات درباره‌ی ساخت‌‌وساز‌‌های راه ابریشم جدید در دو کشور سریلانکا و پاکستان شده است. گزارش شده تیم‌های تحقیقاتی این کشور ازجمله مقام‌های دولتی چین در فوریه، در این دو کشور مشغول انجام عملیات میدانی بوده‌‌اند. انتظار می‌رود این مطالعه با پیگیری مستقیم خودِ چین دنبال شود؛ چراکه با درخواست شورای همکاری بین‌المللی در محیط‌زیست و توسعه انجام گرفته است. این شورا نهادی متشکل از برترین متخصصان محیط‌زیست جهان است که گزارش‌‌های خود را مستقیما به دولت چین ارائه می‌‌کنند.

هفته گذشته، دولت چین نشستی دوروزه در پکن برگزار کرد تا درباره‌ی نگرانی‌های زیست‌محیطی برنامه‌‌ی راه ابریشم جدید بحث و تبادل‌نظر کند. انتظار می‌رود نتایج این نشست در کنفرانسی با شرکت سران کشورهای عضو راه ابریشم جدید با نام انجمن کمربند و جاده بررسی شود که از ۲۵آوریل آغاز شده است. ریاست این انجمن برعهده‌‌ی رئیس‌‌جمهور چین است. این خود بدین‌معنی است که بحث‌های زیست‌محیطی در بالاترین سطوح در‌حال‌پیگیری هستند.

آرتور هانسون، مشاور ارشد بین‌المللی شورای همکاری محیط‌زیست چین می‌گوید یکی از اهداف پیش‌‌ رو آن است که رهبری چین را متقاعد کنیم انجام ارزیابی‌های زیست‌محیطی و تأثیرات اجتماعی را در پروژه‌های عمرانی راه ابریشم جدید الزامی کند و درکنار آن مطمئن شویم مشارکت عمومی در تصمیم‌گیری‌ها و دسترسی آزاد به داده‌ها عملی خواهد شد.

اندرو اسمال پژوهشگری چینی است که با حمایت مالی German Marshall (اتاق فکری در واشنگتن‌‌دی‌‌سی) فعالیت می‌‌کند. او می‌گوید بنابر تجربه‌‌، سیاست‌‌گذاران چین به انتقاد بسیار حساس و مشتاق هستند در حل آن‌ها بکوشند. او می‌‌افزاید همان‌‌طورکه راه ابریشم جدید در‌حال‌شکل‌‌گیری است، دولت چین به‌دنبال گسترش همکاری با سازمان‌های بین‌المللی بیشتری ازجمله گروه‌های حفاظتی و دانشگاه‌ها خواهد بود.

بازگشت نگاه به شرق

درحالی‌که چین سرمایه‌گذاری‌های علمی خود را در کشورهای عضو راه ابریشم جدید افزایش می‌دهد، دیدگاه پژوهشگران سرتاسر جهان نیز به آینده دستخوش تغییر خواهد شد. اکنون چین به‌‌عنوان شریک علمی مناسبی برای بخش اعظمی از کشورهای در‌حال‌توسعه ظهور کرده است. درحالی‌که نسل‌های پیشین پژوهشگران در آفریقا و آسیا و تاحدودی  آمریکای‌جنوبی در کشورهای غربی آموزش دیده بودند و ریشه‌های فکری خود را در آنجا بنیان گذاشته‌‌اند، نمی‌‌توان این روند را برای نسل فعلی هم صادق دانست.

‌اینفوگرافی همکاری‌های چین. شرکای اصلی چین کشورهای بزرگی هستند که به‌‌شدت در تحقیقات سرمایه‌گذاری می‌کنند؛ اما برخی از کشورهای کوچک که بخشی از پروژه‌‌ی راه ابریشم جدید هستند، نیز به‌‌طرز شگفت‌آوری شرکای قدرتمندی به‌‌شمار می‌‌آیند. شاخص وابستگی احتمالاتی (PAI) ارتباط بین دو کشور را باتوجه‌به تعداد کل نشریات مشترک بین‌المللی آن‌‌ها مقایسه می‌کند.

بسیاری از دانشمندان باسابقه‌‌تر که در این مجموعه‌مقالات با نیچر مصاحبه کرده‌‌اند، اعلام کرده‌اند همکاران جوان آن‌‌ها، به‌‌ویژه کسانی که پس از گذراندن دوره‌‌ی دکتری یا پسادکتری از چین بازمی‌‌گردند، از ارتباطات کمتری با منابع علمی دنیای غرب برخوردار هستند. کامینی مندیس، مالاریولوژیست سریلانکایی است که پیش‌‌تر با سازمان بهداشت جهانی در ژنف سوئیس همکاری کرده است. او می‌‌گوید:

حال که جوانان بیشتری به‌‌جای آمریکا به چین می‌‌روند، ارتباطات آن‌‌ها با کشورهای غربی با شدت بیشتری تضعیف خواهد شد.

جنبه‌‌ی ناگفته‌‌ی دیگری نیز از این داستان وجود دارد: چشم‌انداز رویارویی علمی چین با سایر کشورهای جهان می‌‌تواند به‌شیوه‌ای ناملموس موجب تغییراتی در چین بشود. در نوامبر گذشته، در نشستی در پکن که با حضور دانشجویان دکتری از تمامی کشورهای عضو راه ابریشم جدید برگزار شد، از دانشجویان پرسیده شد: «آیا آن‌ها قصد ماندن در چین را دارند یا خیر؟ «آیا ممکن است آن‌ها نیز مانند نسل پیش از خود که اقامت در اروپا و آمریکای‌شمالی را به زندگی در وطن ترجیح دادند، پیشنهاد کارکردن و زندگی دائم در چین را نیز به‌‌عنوان یکی از گزینه‌‌های احتمالی در نظر بگیرند؟» بسیاری از افراد دربرابر این پرسش سکوت کردند، تا اینکه یکی از مقام‌های دانشگاهی خاطرنشان کرد بنابر مفاد قراردادهای دانشجویان، آن‌‌ها پس از اخذ مدرک دکتری، ملزم به بازگشت به وطن خود هستند.

او هنوز جمله‌‌‌‌ی خود را تمام نکرده بود که یکی از بازرسان اصلی این آکادمی مداخله کرد:

آیا منظور شما این است که اگر این دانشجویان اینجا بمانند و مشغول به کار شوند، ممکن است چین نیز با خطر تبدیل‌‌شدن به جامعه‌‌ای چندفرهنگی مواجه شود؟ شاید این موضوع آن‌‌چنان هم بد نباشد.

در ادامه‌ی مجموعه‌مقالات مربوط‌ به انقلاب علمی چین، نگاهی دقیق‌تر به رویکرد پژوهشی سایر کشورهای عضو راه ابریشم جدید درقبال تحولات اخیر خواهیم انداخت و به این پرسش پاسخ خواهیم داد که دستاورد واقعی این چرخش قدرت علمی جهان برای کشورهای در‌حال‌توسعه چه خواهد بود. پس، با زومیت همراه باشید.